Độc đáo những công trình kiến trúc từ đá ong xứ Đoài

Về Thạch Thất, xưa thuộc trấn Sơn Tây xứ Đoài, nay là ngoại thành Hà Nội, đâu đâu ta cũng gặp những công trình xây bằng đá ong. Từ những cổng làng, cổng đình có tuổi đời tính bằng thế kỷ, đến những ngôi nhà, tường ngăn, rồi đình chùa, đền miếu xây mới hay phục dựng gần đây. Nhiều tác phẩm nghệ thuật điêu khắc cũng được tạo tác nên từ đá ong nhờ những đôi tay tài hoa, khéo léo của người thợ.

Huyện Thạch Thất xưa vốn nổi tiếng là vùng đất hiếu học, lại được thiên nhiên ưu đãi cho một loại đá ong độc đáo - thứ nguyên vật liệu xây dựng làm nên những công trình kiến trúc “đặc sản” của xứ Đoài.

Con sông Tích chảy qua đã chia huyện thành 2 vùng địa hình khác biệt: trong sông và ngoài sông. Vùng “trong sông” gọi là vùng bán sơn địa, nơi có nhiều gò đồi với tầng đất chứa nhiều chất sắt, nhôm và hình thành nên đá ong.

Đá ong được tạo ra do quá trình vận động của lớp vỏ trái đất với sự phong hóa mạnh mẽ lâu dài của lớp “đá mẹ” bên dưới. Đá ong có màu đỏ nâu hay nâu sậm của ô-xít sắt và bề mặt lỗ chỗ như tổ ong. Màu và hình thái riêng của đá ong dễ gợi du khách liên tưởng tới nét thâm trầm, kham khổ nhưng đậm đà tình nghĩa của cư dân nơi đây…

Ngày xưa, vùng “trong sông” nghèo lắm. Đất đồi cằn khô, người dân chỉ trồng sắn và làm nghề khai thác đá ong rất công phu, nhọc nhằn. Để hàng ngày, họ lại phải vận chuyển đá ong thành phẩm bằng xe cút-kít ra vùng “ngoài sông” rao đổi lấy lúa gạo, hay bán giá rất rẻ so với sức lao động khai thác đá của họ.

Ngày nay nhờ chuyển đổi cơ cấu cây trồng và mạng lưới giao thông thuận tiện, đời sống bà con được nâng lên rõ rệt. Sản phẩm đá ong hôm nay cũng được “nâng tầm giá trị” bởi sự nhìn nhận thời đại về vẻ đẹp độc đáo, có một không hai của nó.

Về Thạch Thất, đâu đâu ta cũng gặp những công trình xây bằng đá ong. Từ những cổng làng, cổng đình có tuổi đời tính bằng thế kỷ, đến những ngôi nhà, tường ngăn, rồi đình chùa, đền miếu xây mới hay phục dựng gần đây . Nhiều tác phẩm nghệ thuật điêu khắc cũng được dựng nên từ đá ong nhờ những đôi tay tài hoa, khéo léo của người thợ.

Cái tên “Thạch Thât” từ xưa có lẽ cũng được hình thành từ đó? Theo giả thiết của một số học giả, trong chữ Hán thì “Thạch” là đá, còn “Thất” là ngôi nhà. Gọi Thạch Thất vì đó là xứ sở của những ngôi nhà làm bằng đá - mà đá ở đây là đá ong…

Dân Việt xin giới thiệu một số hình ảnh về những công trình và tác phẩm từ nguyên liệu đá ong Xứ Đoài xưa nay, qua các làng Chi Quan, Đụn Dương và xã Bình Yên, huyện Thạch Thất.